ارگ کریم‌خان و محور زندیه، یکی از آثار تاریخی شیراز است که در شرف ثبت در فهرست میراث جهانی قرار دارد؛ بااین‌حال، سایه هتل آسمان بر فراز این مجموعه، مانع بزرگی برای اقدام است.
ماجرای دامنه‌دار محور زندیه و هتل آسمان، سال‌ها است که بهصورت مقطعی در صدر فهرست خبرها قرار می‌گیرد و پس از مدتی با مصاحبه‌هایی کوتاه از مسئولان دخیل و سیاست‌‌ورزی عوامل مرتبط، از تب و تاب می‌افتد. راه‌اندازی کارزارهای اجتماعی، گزارش‌های تازه و اخبار انتصابات جدید در اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس، موجب یادآوری این ماجرای ۲۰ ساله شده است.
ما نیز در این مطلب با مروری بر این ماجرای عجیب که خود راوی اوضاع نابه‌سامان دستگاه‌های اجرایی در کشور است، به شفاف‌سازی بیشتر این موضوع کمک خواهیم کرد. شایان ذکر است که تلاش تیم تحریریه کجارو برای ارتباط و گفت‌وگو با مسئولان ذی‌ربط اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس، مالک هتل آسمان و سایر مسئولان ذی‌ربط بی‌نتیجه ماند و افراد مذکور از مصاحبه در این خصوص سر باز زدند.
محور زندیه و ارگ کریم خان
ارگ کریم‌خان زند یکی از شاهکارهای معماری عصر زندیه است که به‌عنوان نقطه اتصال معماری سنتی و مدرن در شهر شیراز شناخته می‌شود. این بنا که بین سال‌های ۱۷۶۶ تا ۱۷۶۷ به دستور کریم‌خان زند ساخته شد، هنر بهترین معماران زمانه خویش را تداعی می‌کند. ارگ کریم‌خان نقطه عطف محوری است که «محور زندیه» نامیده می‌شود و از دوران صفویه تا قاجار، با الگوگیری از مناطقی چون چهارباغ اصفهان، همواره مورد توجه حاکمان قرار داشته است. بازارها، گذرگاه‌ها، خانه‌ها و سایر بناهای سنتی این حریم در کنار زندگی مدرن مردم شهر شیراز، پارادوکسی هیجان‌انگیز پدید آورده است و یکی از جاهای دیدنی شیراز محسوب می‌شود.
مجموعه ارگ کریمخانی به‌عنوان گل‌سرسبد این محور، در دو بخش مسکونی و نظامی و با مرغوب‌ترین مصالح ممکن در زمان خود ساخته شده است. ارگ کریمخانی به‌عنوان محل سکونت کریم‌خان زند برگزیده شده بود و پس از آن نیز در دوره قاجار اقامتگاه فرمانداران استان فارس بود؛ اما در دوره پهلوی و تا اواخر حکومت این دودمان، از مجموعه کریمخانی به‌عنوان زندان استفاده می‌شد که همین موضوع صدمات جبران‌ناپذیری را به این بنا وارد کرد.
ارگ کریمخانی در سال ۱۳۵۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید
در سال ۱۳۵۰، اداره فرهنگ و هنر وقت مسئولیت نگهداری از مجموعه زندیه را بر عهده گرفت و پس از ثبت این ارگ در فهرست آثار ملی در ۱۴ خرداد سال۱۳۵۱، لزوم توجه به این بنا بیشتر احساس شد.
مجموعه ارگ کریمخانی در دوره‌های مختلف تاریخی مورد بازسازی قرار گرفته است و نخستین مرمت آن را «عبدالحسین میرزا فرمان‌فرما»، حکم‌ران قاجاری فارس انجام داد. این مجموعه با وسعت ۴,۰۰۰ متر شامل اتاق‌های متعدد، فضای سبز و نارنجستان، حوض، سیستم آب‌رسانی، شاهنشین و حمام اختصاصی بوده که توسط کنگره‌های ۱۲ متری و چهار برج به ارتفاع ۱۴ احاطه شده است. سال‌های اخیر، برنامه‌ریزی‌های دولت برای احداث موزه بزرگ فارس در ارگ کریم‌خان از جمله خبرهای مهم درباره این مجموعه تاریخی بود که البته به‌دلیل حساسیت بنا و آسیب‌پذیری آن، انتقاداتی را نیز در بر داشت؛ اما پرسروصداتر از این موضوع، ماجرای عجیب احداث هتل آسمان در حریم این مجموعه تاریخی بود که به‌دلیل نقض منظر هوایی ارگ، ثبت آن را در فهرست میراث جهانی یونسکو در هاله‌ای از ابهام قرار داد.
ماجرای هتل آسمان و محور زندیه
هتل آسمان شیراز، ساختمانی مرتفع و نیمه‌کاره است که در خیابان رودکی و فاصله‌ای حدودا صدمتری با محور زندیه قرار دارد. علاوه بر عدم هم‌خوانی این بنا با محور زندیه، نقض منظر هوایی ارگ کریم‌خان، تنها ارمغانی است که هتل آسمان از سال ۱۳۸۰ تاکنون برای شهر شیراز داشته است. این نازیبایی که هتل آسمان برای ضلع غربی ارگ کریمخانی به‌وجود آورده است، سبب می‌شود تا احتمال ثبت جهانی این اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو کاهش یابد؛ چراکه یکی از اصول این سازمان برای ثبت، دست‌نخوردگی منظر اثر تاریخی و حفظ ظاهر اولیه آن است.
بی‌‌گمان ثبت محور زندیه و ارگ کریم‌خان در فهرست میراث جهانی یونسکو، اتفاقی خوش‌آیند برای شهر شیراز خواهد بود که گمانه‌زنی‌ها برای این امر، از سال‌ها پیش شروع شده است؛ اما از آن‌جایی که بهصورت سالانه، هرکشور تنها قادر به ارائه پیشنهاد یک اثر برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو است، مسئولان وزارت‌خانه میراث فرهنگی، گردشگری و میراث فرهنگی معمولا کم‌ریسک‌ترین پرونده را به‌عنوان پیشنهاد برای سازمان مربوط ارسال می‌کنند.
در همین خصوص «عبدالرضا نصیری»، معاون سابق میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس با اشاره به اینکه تنها مرجع تصمیم‌گیری در خصوص ثبت جهانی آثار، ارزیابان یونسکو هستند، اذعان کرده بود:
ارزیاب یونسکو تعیین می‌کند که آیا موضوع ارتفاع هتل به‌قدری مهم است که بر ثبت جهانی مجموعه زندیه تاثیرگذار باشد یا خیر. ازهمین‌رو دفتر ثبت جهانی در ایران پیش از معرفی مجموعه‌ای آن را ارزیابی می‌کند.
وضعیت فعلی هتل آسمان شیراز
نخستین بار در نهم بهمن‌ماه ۱۳۸۰ بود که مالک هتل آسمان با واسطه‌گری سازمان ایرانگردی و جهانگردی به شهرداری شیراز معرفی شد و حدودا یک‌سال بعد، در سوم اسفندماه سال ۱۳۸۱، مجوز احداث این مجموعه گردشگری را بهصورت سه طبقه زیرزمین، همکف و ۶ طبقه هتل اخذ کرد. خلاهای قانونی، تبصره‌ها و ماده‌های تفسیرپذیر و میانبر‌های مسکوت‌مانده، باعث موافقت کمیسیون ماده ۵ با افزایش ۴۰ درصدی تراکم، به تراکم مجاز منطقه، معادل هشت طبقه شد؛ البته نقطه آغاز جنجال‌های هتل آسمان شیراز را می‌توان در آغاز راه دولت نهم جست‌وجو کرد؛ چراکه در این فاصله و در پی تصمیم‌های پرسش‌برانگیز شهرداری و تایید‌های حیرت‌آور سازمان میراث فرهنگی وقت، با ارتفاع هتل تا ۷۰ متر و ۱۸ طبقه موافقت شد.
پایان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد در دولت نهم و دهم، آغاز مجادلات بر سر چرایی افزایش بی‌رویه ارتفاع هتل آسمان و تخریب منظر هوایی ارگ کریم‌خان بود. در این اثنا، شورای عالی شهرسازی و معماری ایران بر لزوم کاهش ارتفاع مجموعه به میزان چهار طبقه تاکید کرد. بنا بر ادله ارائه‌شده این شورا، موافقت کمیسیون ماده پنج تنها با احداث ۱۴ طبقه بوده است. این موضوع تا جایی پیش رفت که شهرداری شیراز در سال ۱۳۹۵ میزان ۲٫۲۰ متر از هتل آسمان را تخریب کرد؛ اما این تخریب به میزانی نبود که آسمان ارگ کریمخانی را آفتابی کند.
در کنار همه این موارد، جنجال آتش‌سوزی ساختمان نیمه‌کاره هتل در سال ۱۳۹۸ و شایعه تعمدی بودن آن، سبب افزایش حرارت این آشفته‌بازار شد. با این همه، تخلف‌ها و تناقض‌های قانونی، عدم وضوح سقف موجه ارتفاع در کمیسیون ماده پنج و امکان سوءاستفاده از قوانین، مهمترین موضوعاتی است که در این میان به چشم می‌خورد.
اظهار نظرها درباره محور زندیه و هتل آسمان
در سال‌های اخیر، افراد مختلف، تحت عناوین و القاب گوناگون، در خصوص ماجرای هتل آسمان اظهار نظر کرده‌اند و راه‌حل‌های متعددی نیز در این رابطه مطرح شده است. در ماه‌های گذشته و با وضعیت مبهم مدیریت اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس، بیانیه‌ها و مصاحبه‌های بسیاری در این خصوص مطرح شد که هرکدام به‌طریقی، زوایای بی‌شمار ماجرا را بازنمایی کرد.
پیش از این «جمشید معینی»، سرپرست پیشین اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس و معاون وی با اتخاذ موضعی نامشخص، از امکان ثبت جهانی ارگ کریم‌خان حتی با وجود سایه هتل آسمان خبر داده بودند. موضوعی که صبر و شکیبایی برای بررسی بیشتر آن، تنها به طولانی‌تر شدن ماجرا می‌انجامد و سیاستی زمان‌بر به‌نظر می‌رسد.
معینی در این رابطه با اشاره به تلاش‌ها برای ثبت جهانی موقت محور زندیه، بر تصمیم‌گیری کمیته ارزیابان یونسکو در خصوص هتل آسمان تاکید کرد و اظهار داشته است:
در حال حاضر کمیته‌ای درون‌استانی مسئول تهیه مستندات ثبت جهانی محور زندیه است و امیدواریم این مهم در سال‌های آینده برای شیراز رخ دهد؛ اما تاکنون یونسکو عنوان نکرده علت اصلی تاخیر در ثبت جهانی مجموعه زندیه هتل آسمان است.
سرپرست پیشین اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس همچنین علت توقف عملیات عمرانی در هتل آسمان فارس را رکود اقتصادی عنوان کرده و از عدم بازسازی طبقه تخریب‌شده خبر داده بود. وی همچنین با اشاره به انجام مطالعات در راستای ثبت جهانی میراث زند، نسبت به بهره‌مندی شهر شیراز از مزایای ثبت جهانی و حمایت‌های یونسکو، ابراز امیدواری کرده بود.
از سوی دیگر، «سید علی‌نقی طبیب لقمانی»، معاون گردشگری و زیارت استانداری فارس با تاکید بر اینکه اهمیت محور زندیه و ارگ کریمخانی هرگز فدای منفعت‌‌طلبی‌ها نخواهد شد، از عدم بهره‌برداری از هتل تا زمان رعایت کامل معیارها و ضوابط شهرسازی خبر داد. وی با تصریح این موضوع که مسئله اصلی هتل آسمان خلاف‌سازی مالک است، اذعان داشت:
مالک ساخت‌وساز را بر اساس پروانه ساختمانی که شهرداری شیراز به او داده بود، انجام داده است، شهرداری شیراز نیز برمبنای موافقت سازمان میراث فرهنگی این مجوز را ارائه کرده؛ اما آنچه امروز اهمیت دارد پروانه صادره نیست، موضوع آن میزانی است که مازاد بر ارتفاع، ضوابط و الزامات ساخته شده است؛ بنابراین می‌توان گفت بنیان اولیه با کاربری مصوب مطابقت داشته و ارتفاع مندرج در پروانه ایشان بر اساس ضوابط میراث فرهنگی و رعایت حریم درجه یک دو و سه آثار میراثی بوده است.
طبیب لقمانی با بیان اینکه هتل آسمان منتظر تایید پرونده مقاوم‌سازی هتل پس از آتش‌سوزی سال ۹۸ است، از پیگیری مراجع ذی‌ربط برای تخریب کامل قسمت‌های مازاد هتل خبر داد. وی افزود:
مجوز ایرادی ندارد؛ آنچه مازاد بر پروانه و بهصورت خلاف‌سازی انجام شده جای مناقشه است که در مراجعه ذی‌صلاح رسیدگی شده و قانون باید درباره آن اجرا شود؛ حال نیز چنانچه این هتل بتواند تاییدیه سازمان نظام مهندسی و مجموعه شهرداری را درباره مقاوم‌سازی پس از آتش‌سوزی کسب کند، ادامه فعالیت مجموعه بر اساس قانون قابل بحث است و دستگاه‌های اجرایی نیز موظف‌اند تنها قانون را درباره این بنا جاری کنند.
در این میان صحبت‌های «سولماز دهقانی»، رئیس کمیسیون گردشگری و زیارت شورای اسلامی شهر شیراز نیز تامل‌برانگیز است. وی با ابراز تاسف از تخلفات انجام‌شده در این پرونده، از ارائه مستنداتی توسط مالک خبر داد که نشان از عدم تخلف وی و ضعف عملکردی دستگاه‌های اجرایی دارد. دهقانی اظهار داشت:
شورای اسلامی شهر شیراز با توجه به تقصیراتی که متوجه کمیسیون ماده ۱۰۰ بوده به مالک هتل اعلام کرد که با تخریب هتل، از او با عنوان کسی که برای شهرش فداکاری کرده، با دادن لوح افتخاری تقدیر خواهد شد؛ اما ایشان در مقابل عنوان کرد که چون شهرداری باعث و بانی مشکلات است باید هتل را خریداری کند.
عضو شورای شهر شیراز با اشاره به بدرفتاری ماموران کمیسیون ماده پنج شهرداری در تخریب طبقه مازاد و آسیب‌رسانی به بخش‌های مختلف هتل، از لجاجت‌های به‌وجود آمده در این ماجرا خبر داد و گفت:
در نهایت، نه‌تنها مالک پیشنهاد کاهش ارتفاع را نپذیرفت، بلکه قیمت بسیار گزافی را برای فروش هتل به شهرداری پیشنهاد داد؛ اما مسئله این بود که چرا باید از پول مردم شهر بهای تخلف یکی دو مدیر و اشتباه آنان را پرداخت کنیم.
سولماز دهقانی با اشاره به مطالبه غیرمنطقی خسارت و زیان توسط مالک هتل، از تهیه پیش‌نویس رای تخریب طبقات مازاد هتل خبر داد. وی با اشاره به اینکه رای کمیسیون بر الزام تخریب طبقات مازاد تاکید دارد، شهرداری را موظف به اجرای این رای پس از صدور نهایی دانست و گفت:
در سال ۱۳۹۴ کمیسیون ماده صد بیان کرده که رسیدگی به تخلفات هتل در حوزه اختیارات آن نیست و در نتیجه موضوع مسکوت ماند؛ اما هم‌اکنون دو ماه است که این مسئله دوباره در دستور کار قرار گرفته است. بررسی شده و پیش‌نویس رای آن نیز آماده است که در همین هفته از سوی شعبه دو تجدید نظر صادر خواهد شد.
در پس تمامی این صحبت‌ها، باید به یاد داشت که «حمید سجادیان»، مالک هتل آسمان نیز مستنداتی در دست دارد که وجاهت قانونی ساخت هتل را نشان میدهد. پیش از این وی در گفت‌وگویی با گلایه از مسئولان ذی‌ربط عنوان کرده بود:
یک سال و نیم است که ساخت هتل آسمان متوقف شده است. این در حالی است که این هتل مجوز تمامی ارگان‌ها را داشته و من نمی‌دانم ضوابط چطور امروز مرا محکوم می‌کند؛ درصورتی که دیروز همین ضوابط با ساخت هتل مشکلی نداشت. چگونه است که تمامی نهاد‌ها و رسانه‌ها از کریمخانی که سال‌ها قبل مرده است حمایت می‌کنند؛ اما از سرمایه‌گذاری که هم‌اکنون حی و حاضر است حمایت نمی‌کند. طبقات فوقانی هتل آسمان مربوط به سالن‌های هتل می‌شود و امکان ندارد هتلی با آن همه طبقه، سالن نداشته باشد.
مطالبه‌ها برای ثبت جهانی محور زندیه
حال‌و‌هوای منحصربه‌فرد محور زندیه و دیوارهای ارگی از دل تاریخ غنی ایران، مردم فهیم، دوست‌داران فرهنگ، فعالان گردشگری و معدود مسئولان دلسوز را برآن داشته است تا پیگیر وضعیت این مجموعه برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو باشند.
هیچ‌کس نمی‌تواند پیش‌بینی کند که با گذشت چندین سال و کش‌وقوس‌های فراوان سرنوشت دعوای بین مالکان هتل و نهادهای ذی‌ربط به‌کجا خواهد کشید. هنوز هیچ‌کس نمی‌داند که در پس این ماجرا چه می‌گذرد؛ چه لابی‌گری‌هایی اتفاق افتاده است و دستان پشت پرده، چگونه این نمایش را پیش خواهند برد. هیچ‌کس نمی‌داند که علت پروسه طولانی‌مدت این دعوای حقوقی چیست و چرا هر پاسخی که از سوی مسئولان ذی‌ربط پرونده منتشر شده است، تنها بر ابهامات و تناقض‌های این پرونده دامن می‌زند یا کسی نمی‌داند که پشتوانه مالکان هتل آسمان چه نهادی است که با چنین ادبیاتی در خصوص تاریخ این مرزوبوم سخن می‌رانند؛ با این حال مطالبه‌‌گری و پرسش‌گری مردم و فعالان اجتماعی این عرصه است که بار دیگر، ذهن‌ها را به هیبت به‌ظاهر سفید هتل آسمان شیراز متوجه می‌سازد.
در همین راستا، کارزاری اینترنتی تعیین تکلیف وضعیت ثبت جهانی ارگ کریم‌خان به راه افتاده بود که به‌واسطه آن، تاکنون بیش از ۲۱ هزار امضا جمع‌آوری شد. «مسعود قناعتیان»، یکی از فعالان حوزه گردشگری و از پایه‌گذاران کارزار مذکور، در مصاحبه‌ای با اشاره به سابقه بروز چنین اتفاقاتی در اصفهان و قدام مردم در جهت جلوگیری از ساخت‌و‌سازهای بی‌رویه در حریم آثار تاریخی، عدم ثبت جهانی محور زندیه را در فهرست میراث جهانی یونسکو حسرتی بزرگ برای شهر شیراز عنوان کرد و اذعان داشت:
ایران نخستین مقصد توریست‌های خارجی نیست. بیشتر آن‌ها جهان‌دیده هستند و با بناهای تاریخی بسیاری در سراسر دنیا آشنایی دارند و عموما وقتی به نوع معماری این ساختمان می‌نگرند این پرسش برایشان پیش می‌آید که چرا هتلی با نمای سفید، منظر آجری ارگی تاریخی را آشفته است.
قناعتیان ثبت جهانی محور زندیه و کاهش ارتفاع هتل آسمان و نیز تخریب طبقات اضافی آن را خواسته مردم دانست. وی با اشاره به رونق اقتصادی حاصل و جذب کردشگر از گذر ثبت آثار تاریخی در فهرست میراث جهانی، تاکید کرد:
فعالیت سرمایه‌گذاران و هتل‌داران در شیراز اهمیت دارد؛ اما نه تا بدانجا که با به‌اصطلاح کسب مجوز قانونی و سوءاستفاده از این عنوان حقوق شهروندان را زیر پا گذارند و درصورتی‌که با چنین اقداماتی مقابله نشود، افراد دیگر نیز انتظار خواهند داشت که در حریم‌های تاریخی بلندمرتبه‌سازی کنند و انتقادی متوجه‌شان نباشد.
بی‌تردید تاکید مسئولان ذی‌ربط و تمامی فعالان و دلسوزان حوزه گردشگری بر ثبت جهانی محور زندیه در فهرست میراث جهانی یونسکو است؛ با این حال، باید تمهیدات و دوراندیشی‌هایی را برای عدم این اتفاق نیز در نظر گرفت.
برای نمونه، کشورهای توسعه‌یافته در صورت فقدان برخورداری از حمایت یونسکو و عدم ثبت آثار مدنظرشان در فهرست میراث جهانی، با تعیین بودجه‌های مشخص و الگوگیری از دستورالعمل‌های «ICOMOS» (شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌ها)، خود به حراست، توسعه و تبلیغ میراث ملی کشور می‌پردازند. این رویکرد می‌تواند در بلندمدت سبب جلب حمایت‌های یونسکو را نیز فراهم کند. به‌عنوان نمونه، «تائوس پوئبلو» (Pueblo de Taos) در ایالت نیومکزیکوی آمریکا، یکی از میراث جهانی یونسکو است که از گذر همین فرایند در فهرست این سازمان ثبت شد.
مسئولان اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس، شهرداری شیراز و اعضای شورای شهر می‌توانند به‌جای اتخاذ رویکرد خصمانه و موضع‌گیری، با مالک هتل آسمان به توافقی مدبرانه برسند تا در صورت عدم ثبت جهانی محور زندیه، بخشی از بودجه حفاظت از این میراث ملی و معرفی آن به جهانیان به‌واسطه درصد مشخصی از درآمدهای هتل تامین شود؛ چراکه طبعا لجاجت‌ها و جبهه‌گیری‌های بی‌اساس، برای مردم شهر شیراز ارمغانی نخواهد شد.
در پایان ذکر این پرسش ضروری به‌نظر می‌رسد که احداث زیرساخت‌های حوزه گردشگری، چه جایگاهی در رویکرد وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دارد؟ آیا تقویت زیرساخت‌های گردشگری مانند احداث هتل، امری ضروری برای جذب گردشگر است یا ثبت آثار تاریخی با هدف معرفی آن به جهانیان؟ آیا وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دستورالعمل مشخصی برای حفظ حریم و منظر آثار ثبت شده در فهرست میراث ملی ندارد؟ و اینکه آیا گردشگران خارجی برای بازدید از جاذبه‌های جهانی، محنت سفر به کشوری بدون زیرساخت‌های گردشگری مناسب را تحمل می‌کنند یا خیر؟ تمامی این پرسش‌ها و بی‌شمار پرسشی که در خلال این مقاله به آن‌ها پرداختیم، مواردی است که پاسخ‌دهی به آن‌ها متوجه کادر مدیریت جدید اداره‌کل میراث فرهنگی و گردشگری استان فارس خواهد بود.
تیم تحریریه کجارو نیز از شنیدن پاسخ مسئولان محترم ذی‌ربط در این استان استقبال خواهد کرد. بدیهی است که رسانه‌ها تلاش می‌کنند تا به شفاف‌سازی موضوعات مختلف بپردازند و هیچ‌گونه عناد یا سوگیری در قبال این مجادله وجود ندارد؛ کمااینکه بی‌تردید مالک هتل نیز با توجه به شواهد موجود، از مطالبه‌ها و حقوق قابل‌تاملی برخوردار است.
